Gramatyka języka ukraińskiego jest bardzo podobna do polskiej. Każdy wyraz ma określoną część mowy, która wyznacza jego funkcję w zdaniu. Części mowy w języku ukraińskim to rzeczownik, czasownik, przymiotnik, przysłówek, liczebnik, zaimek, przyimek, spójnik, partykuła i wykrzyknik. Ich najważniejsze cechy opisane są w rozwijanych sekcjach poniżej.
Język ukraiński ma trzy rodzaje gramatyczne: męski, żeński i nijaki, oraz siedem przypadków: mianownik, dopełniacz, celownik, biernik, narzędnik, miejscownik i wołacz. Każdy przypadek odpowiada innej funkcji w zdaniu.
Czasowniki w języku ukraińskim mają różne formy odmiany, w zależności od osoby, czasu i trybu. Istnieją trzy czasy: przeszły, teraźniejszy i przyszły, a także tryby: tryb oznajmujący, tryb rozkazujący, tryb przypuszczający i tryb bezokolicznikowy.
Język ukraiński ma również liczne złożenia wyrazowe i formy skrócone, które pozwalają na zwięzłe i precyzyjne wyrażanie myśli. Ponadto, język ukraiński ma bogatą składnię, co pozwala na swobodną zmianę kolejności wyrazów w zdaniu bez utraty sensu.
Rzeczowniki | іменники
Odmienia się je przez liczby i przypadki, mają swoje rodzaje gramatyczne
Rodzaje | роди
- rodzaj męski (чоловічий рід) – najczęściej kończy się na spółgłoskę, przykład: поїзд (poyizd, pojizd – pociąg)
- rodzaj żeński (жіночий рід) – najczęściej kończy się na samogłoskę а lub я (czyli również dźwięk а), przykład: полуниця (polunytsya, polunycja – truskawka)
- rodzaj nijaki (середній рід) – najczęściej kończy się na samogłoskę о lub е, przykład: вікно (vikno, wikno – okno)
Przypadki | відмінки
- mianownik (називний) – odpowiada na pytanie kto/co (хто/що), przykład: кордон (kordon – granica)
- dopełniacz (родовий) – odpowiada na pytanie kogo/czego (кого/чого), przykład: кордону (kordonu – granicy)
- celownik (давальний) – odpowiada na pytanie komu/czemu (кому/чому), przykład: кордону (kordonu – granicy)
- biernik (знахідний) – odpowiada na pytanie kogo/co (кого/що), przykład: кордон (kordon – granicę)
- narzędnik (орудний) – odpowiada na pytanie z kim/z czym (з ким/з чим), przykład: кордоном (kordonom – granicą)
- miejscownik (місцевий) – odpowiada na pytanie o kim/o czym (на кому/на чому), przykład: кордоні (kordoni – granicy)
- wołacz (кличний) – odpowiada na wywołanie, przywołanie kogoś lub czegoś, przykład: кордоне (kordone – granico)
Czasowniki | дієслова
Związane z nimi są przede wszystkim takie kategorie gramatyczne, jak osoby, czasy, tryby i aspekty.
Osoby | особи
- 1. os. l. poj. (1-ша особа однини) – przykład: я хочу (ya khochu, ja choczu – ja chcę)
- 2. os. l. poj. (2-га особа однини) – przykład: ти хочеш (ty khochesh, ty choczesz – ty chcesz)
- 3. os. l. poj. (3-тя особа однини) – przykład: він хоче (vin khochе, win chocze – on chce)
- 1. os. l. mn. (1-ша особа множини) – przykład: ми хочемо (my khochemo, my choczemo – my chcemy)
- 2. os. l. mn. (2-га особа множини) – przykład: ви хочете (vy khochete, wy choczete – wy chcecie)
- 3. os. l. mn. (3-тя особа множини) – przyклад: вони хочуть (vony khochut', wony choczuć – oni chcą)
Czasy | часи
- czas teraźniejszy (теперішній час) – opisuje czynność aktualnie trwającą, przykład: я говорю (ya hovoryu, ja howorju – mówię)
- czas przeszły (минулий час) – opisuje czynność, która miała miejsce w przeszłości, przykład: я говорив (ya hovoryv, ja howoryw– mówiłem)
- czas przyszły (майбутній час) – opisuje czynność, która będzie miała miejsce w przyszłości, przykład: я буду говорити (ya budu hovoryty, ja budu howoryty – będę mówił)
Tryby | способи
- tryb oznajmujący (дійсний спосіб) – wyraża pewność co do zdarzenia, przykład: я знаю (ya znayu, ja znaju – wiem)
- tryb rozkazujący (наказовий спосіб) – wyraża nakaz lub prośbę, przykład: зроби (zroby – zrób)
- tryb przypuszczający (умовний спосіб) – wyraża warunek, hipotezę lub możliwość, przykład: я міг би це зробити (ya mih by tse zrobyty, ja mih by ce zrobyty – mógłbym to zrobić)
Aspekty | види
- nieokreślony (незавершений вид) – opisuje czynność bez określonej długości lub punktu końcowego, np. вона читала (vona chytala, wona czytala – czytała)
- określony (доконаний вид) – opisuje czynność zakończoną lub o wyraźnie określonym punkcie końcowym, np. вона прочитала (vona prochytala, wona proczytala – przeczytała)
Przymiotniki | прикметники
Odmieniają się przez rodzaje, liczby i przypadki, mogą być stopniowane.
Rodzaje | роди
- rodzaj męski (чоловічий рід) – kończą się na ий lub і, przykład: гарний (harnyy, harnyj – ładny)
- rodzaj żeński (жіночий рід) – kończą się na а lub е, przykład: гарна (harna – ładna)
- rodzaj nijaki (середній рід) – kończą się na е lub і, przykład: гарне (harne – ładne)
Stopniowanie | градація
- stopień równy (порівняльний ступінь) – przykład: гарний (harnyy, harnyj – ładny)
- stopień wyższy (вищий ступінь) – przykład: гарніший (harnishyy, harniszyj – najładniejszy)
- stopień najwyższy (найвищий ступінь) – przykład: найгарніший (nayharnishyy, najharniszyj – najładniejszy)
Przysłówki | прислівники
Pełnią funkcję okolicznika, służą do określenia czasu, miejsca, sposobu, przyczyny i celu, mogą być stopniowane.
Stopniowanie | градація
- stopień równy (порівняльний ступінь) – przykład: швидко (shvydko, szwydko – szybko)
- stopień wyższy (вищий ступінь) – przykład: швидше (shvydshe, szwydsze – szybciej)
- stopień najwyższy (найвищий ступінь) – przykład: найшвидше (nayshvydshe, najszwydsze – najszybciej)
Liczebniki | числівники
Służą do wyrażania ilości lub kolejności, odmieniają się przez rodzaje, liczby i przypadki, tak jak wymienione wcześniej rzeczowniki i przymiotniki.
Jedności | одиниці
- 0 – нуль (nul', nul)
- 1 – один (odyn)
- 2 – два (dva, dwa)
- 3 – три (try)
- 4 – чотири (chotyry, czotyry)
- 5 – п'ять (pyat', pjać)
- 6 – шість (shist', szisć)
- 7 – сім (sim)
- 8 – вісім (visim, wisim)
- 9 – дев'ять (dev'yat', dewjać)
- 10 – десять (desyat', desjać)
- 11 – одинадцять (odynadtsyat', odynadcjać)
- 12 – дванадцять (dvanadtsyat', dwanadcjać)
- 13 – тринадцять (trynadtsyat', trynadcjać)
- 14 – чотирнадцять (chotyrnadtsyat', czotyrnadcjać)
- 15 – п'ятнадцять (pyatnadtsyat', pjatnadcjać)
- 16 – шістнадцять (shistnadtsyat', szistnadcjać)
- 17 – сімнадцять (simnadtsyat', simnadcjać)
- 18 – вісімнадцять (visimnadtsyat', wisimnadcjać)
- 19 – дев'ятнадцять (dev'iatnadtsyat', dewjatnadcjać)
Dziesiątki | десятки
- 10 – десять (desyat', desjać)
- 20 – двадцять (dvadtsyat', dwadcjać)
- 30 – тридцять (trydtsyat', trydcjać)
- 40 – сорок (sorok)
- 50 – п'ятдесят (pyatdesyat', pjatdesjat)
- 60 – шістдесят (shistdesyat', szistdesjat)
- 70 – сімдесят (simdesyat, simdesjat)
- 80 – вісімдесят (visimdesyat', wisimdesjat)
- 90 – дев'яносто (dev'yanosto, dewjanosto)
Setki | сотні
- 100 – сто (sto)
- 200 – двісті (dvisti, dwisti)
- 300 – триста (trysta)
- 400 – чотириста (chotyrysta, czotyrysta)
- 500 – п'ятсот (p'yatsot, pjatsot)
- 600 – шістсот (shistsot, szistsot)
- 700 – сімсот (simsot)
- 800 – вісімсот (visimsot, wisimsot)
- 900 – дев'ятсот (devyatsot, dewjatsot)
Tysiące | тисячі
- 1 000 – одна тисяча (odna tysyacha, odna tysjacza)
- 2 000 – дві тисячі (dvi tysyachi, dwi tysjaczi)
- 3 000 – три тисячі (try tysyachi, try tysjaczi)
- 4 000 – чотири тисячі (chotyry tysyachi, czotyry tysjaczi)
- 5 000 – п'ять тисяч (pyat' tysyach, pjać tysjacz)
- 6 000 – шість тисяч (shist' tysyach, szisć tysjacz)
- 7 000 – сім тисяч (sim tysyach, sim tysjacz)
- 8 000 – вісім тисяч (visim tysyach, wisim tysjacz)
- 9 000 – дев'ять тисяч (dev'yat' tysyach, dewjać tysjacz)
- 10 000 – десять тисяч (desyat' tysyach, desjać tysjacz)
Kolejne liczby to: 106 – мільйон (mil'yon, milion) i 109 – мільярд (mil'yard, miliard).
Zaimki | займенники
Odmieniają się przez liczby i przypadki, pełnią funkcję zastępczą dla rzeczowników.
Zaimki osobowe | особисті займенники
- ja – я (ya, ja) – pierwsza osoba liczby pojedynczej
- ty – ти (ty) – druga osoba liczby pojedynczej
- on – він (vin, win) – trzecia osoba rodzaju męskiego liczby pojedynczej
- ona – вона (vona, wona) – trzecia osoba rodzaju żeńskiego liczby pojedynczej
- ono – воно (vono, wono) – trzecia osoba rodzaju nijakiego liczby pojedynczej
- my – ми (my) – pierwsza osoba liczby mnogiej
- wy – ви (vy, wy) – druga osoba liczby mnogiej
- oni, one – вони (vony, oni) – trzecia osoba liczby mnogiej
Zaimki dzierżawcze | присвійні займенники
- mój – мій (miy, mij)
- twój – твій (tviy, twij)
- jego – його (yoho, joho)
- jej – її (yiyi, jiji)
- nasz – наш (nash, nasz)
- wasz – ваш (vash, wasz)
- ich – їх (yikh, jich)
Zaimki pytające | запитальні займенники
- co? – що? (shcho, szczo)
- kto? – хто? (khto, chto)
- jak? – як? (yak, jak)
- jaki? – який? (yakyy, jakyj)
- który? – котрий? (kotryy, kotryj)
- czyj? – чий? (chyy, czyj)
- ile? – скільки? (skil'ky, skilky)
- dlaczego? – чому? (chomu, czomu)
- kiedy? – коли? (koly)
- gdzie? – де? (de)
- skąd? – звідки? (zvidky, zwidky)
- dokąd? – куди? (kudy)
Przyimki | прийменники
Wyrażają zależności między różnymi słowami.
- до (do) – przykład: від а до я (vid a do ya, wid a do ja – od a do z)
- в (v, w) – przykład: книга в шафі (knyha v shafi, knyha w szafi – książka w szafie)
- з (z) – przykład: будинок з садом (budynok z sadom – dom z ogrodem)
- на (na) – przykład: бабуся на пошті (babusya na poshti, babusja na poszti – babcia na poczcie)
- під (pid) – przykład: ключ під килимом (klyuch pid kylymom, kliucz pid kylymom – klucz pod dywanem)
- при (pry) – przykład: столик при вікні (stolyk pry vikni, stolyk pry wikni – stół przy oknie)
- від (vid, wid) – przykład: від початку війні (vid pochatku viyni, wid poczatku wijni – od początku wojny)
- перед (pered) – przykład: перед часом (pered chasom, pered czasom)
- за (za) – przykład: біжи за ним (bizhy za nym, biży za nym – biegnij za nim)
Spójniki | сполучники
Łączą zdania lub ich części. Dzielimy je na, między innymi:
- łączne – przykłady: і (i), та (ta – oraz), також (takozh, takoż – również)
- rozłączne – przykłady: або (abo – lub), чи (chy, czy)
- przeciwstawne – przykłady: а (a), але (ale), однак (odnak – jednakże)
- przyczynowe – przykłady: бо (bo), тому що (tomu shcho, tomu szczo – ponieważ)
- celowe – przykłady: щоб (shchob, szczob – żeby), аби (aby)
Bibliografia
Gramatyka języka ukraińskiego. LINGEA, 2018. Wydanie I. ISBN 978-83-65633-80-4.
Gramatyka języka ukraińskiego [online]. Wikipedia: wolna encyklopedia, 2022-12-07 07:45Z [dostęp: 2023-04-09 11:31Z]. Wykorzystana wersja dostępna tutaj!